जुलूस...

खिन्न होऊन उभी आहेत गेली काही वर्षे
आभाळाला अशात फुटलीच नाही पालवी
कुठेतरी दूरवर जाऊन पोचलाय किरणांचा जुलूस

ठिबकून गेलं सगळ्या शरीरातील रक्त
तरी काहीच समजलं नाही
इतके धुळकट रस्ते

शब्द न शब्द पाठ आहे
त्या विहिरीवर कोरलेला
जिथे मीच केलं होतं माझं विसर्जन
तुझ्या डोळ्यातल्या अर्ध्यामुर्ध्या पहाटस्वप्नांसकट

चिऱ्यावर चिरा रचला
दिवसावर दिवस
स्वतःच बांधली
स्वतःची कबर

आता
स्वतःची एलेजी लिहिता लिहिता
आठवत बसलोय
किती दिवस झालेत
अखेरचं हसून...

अनंत ढवळे
2006/7

पाहे तिकडे दिशा ओस...

पाहे तिकडे दिशा ओस । अवघी आस पायांपे
मनीचे साच होईल कईं । प्रेम देई भेटोनी
( तुकाराम )

मी जिकडे पाहतो तिकडे दिशा ओस पडून आहेत.. माझी आस तुझ्या पायांशी लागली आहे.. माझ्या मनातली भावना कधी खरी होईल ? एकदा मला भेट, तुझे प्रेम मिळू दे...

या झाडावर हा कुठला रोग पडलाय

या झाडावर हा कुठला रोग पडलाय
की हिरमुसून गेलंय सगळं जंगल

मला असं वाटतं की ही जुनी झाडं
जगली पाहिजेत खूप दीर्घ काळ
डोळ्यांमधले चंद्र दुधाळेपर्यंत
म्हणजे मला कल्पिता येतील
या झाडांसमेत
इतिहासातली पात्रे

आज संध्याकाळपासून
खूप जोराचा वारा वाहतो आहे
आणि मला या भिरभिरणाऱ्या पाचोळ्याकडे पाहून
ढीगभर रडावंसं वाटत आहे.

अनंत ढवळे

दुर्दिन

दुर्दिन

एव्हाना
विरघळून गेलेले असते
आत्मकथेतील अक्षर न अक्षर
दाराशी कुणी उभा असतो
वैकल्याची बखर घेऊन
ती वाचायची

कुणीतरी मागत असतो हिशेब
प्रलयाचा दिवस उजाडल्यासारखा
त्याला काहीबाही सांगून टाळायचं

गवाक्षापलीकडच्या पोकळीत
उगाच चमचमत असते खूप आधी निसटून गेलेल्या मोत्यांची माळ
तिच्या समोर आडवी धरायची आपली सावली

काही लोक धावून येतात पेटते पलिते घेऊन
किंचाळत
त्यातला एकेक चेहरा निरखून पाहायचा

डोंगर दऱ्या झाडे पुस्तके
फडफडू लागतील अंतिमाच्या वाऱ्यावर
पुनः पुनः घोंगावू लागतील
आपणच लिहिलेल्या ओळी

दोन हजार वर्षांमध्ये
क्वचितच येतो असा दुर्दिन
कुणी महर्षी बोलला होता

अनंत ढवळे
2006

निमग्नाच्या खिडकीशी..

क्षुब्धाळल्या पाण्यात उठलाय एक पोरका स्वर
विजनातली पावले कधीच परतून आलेली इथवर

कुण्या जन्माचा संबंध, वाजत गाजत जातोय पश्चिमेस
अनाथ घोगर घंटांचा धुराळला कबंध

सोडवत नाही म्हणतोस गाव मिटवत नाही म्हणतोस खूण
रक्ताळल्या शतकाच्या वेशीवरील माळवदाचा खण

नाही नाही नाही हा भास गेला नाही दूरवर
स्वरमंडळाची ही थरथर हलक्याशा स्पर्शाने

लिहिशील लिहिशील लिहितं जाशील हिरण्याच्या अपवर्तनांवर
तुझ्या डोळ्यांचे अनावर पाझर, निमग्नाच्या खिडकीत बसून एकट्याने

विरघळली वितळली ही घटिका घड्याळाच्या काट्यांतून
आर्तावलेली रामधून, चिरत गेली हिमार्णवाचा ऊर

किती आत धुमसली होती या औदासीन्याची तान
कुणी रडत गेला सुनसान शून्याच्या व्यासावर

मी ऐकत गेलो ऐकत गेलो खूप दूरवर
पायाशी एव्हाना वादळी गरगर पाचोळ्याची

निमग्नाच्या खिडकीशी घुमतोय किरमिजी डोळ्यांचा थवा
लाऊन येशील एक दिवा मंदिरात

अनंत ढवळे..
2006

रात्रीच्या या संदिग्ध प्रहरात...

रात्रीच्या या संदिग्ध प्रहरात
कुणाला बोलावताहेत
झाडांच्या निश्चल सावल्या..?

अनंत ढवळे

सापडता सापडत नाही...

सापडता सापडत नाही
या वेदनेचे दुसरे टोक
या जन्माचे अन्य नाव


अनंत ढवळे..

प्रतीक्षा...

प्रतीक्षा...

बाहेर
एव्हाना थांबली असेल
क्षणांची रहदारी
रुतला असेल काळ
कोपऱ्यावरच्या चिखलात

बाहेर
एव्हाना सुटली असेल
हवेची पंचवीस घोड्यांची वरात
शून्याकडे, थांबली असती जर याचवेळी ही धडधड
तर तिने वाचलेही असते मृत्यूचे सूत्र
आणि घरंगळत गेलो असतो मी ही
शून्याच्या कुक्ष्यारण्यात

बाहेर
एव्हाना साचले असेल चंद्र तारकांचे तळे
तरळत असतील प्रकाशाचे दूत
लहानशा तळ्यांत

किती खोलवर चिरत जातेय
नीरवतेच्या किड्यांची ही किरकिर
आणि मी
तुझ्या एका शब्दावर
वाट बघत बसलोय उजाडण्याची

ही रात्र संपता संपत नाही
किती खोटा आहे तुझा दिलासा...

अनंत ढवळे

(पूर्व प्रसिध्दी - कविता रती / मूळ कविता आज पोस्ट करताना काहिशी संपादित केली आहे )

उनाड पोरे भटकावीत रानोमाळ...

1.

उनाड पोरे भटकावीत रानोमाळ
तशा भटकत असतात
तिच्या आठवणी
उन्हातान्हात फिरून
मळकट होऊन
पोरे परतावीत घरी
तशा परतून येतात
काही धुरकट प्रतिमा
मग हात पाय धुऊन
पाटावर बसणाऱ्या निमूट पोरांसारख्या
शेजारी येऊन बसतात
तिच्या शब्दांच्या घुंगर मालिका
मेल्यागत झोपावीत
थकून भागून अवखळ पोरे
तशा डोळे मिटून घेतात
तिच्या इथे नसण्याच्या
तीन खिन्न जाणिवा...

२.

आई डबा देत बोलली होती काळजी घे
तिला झोप लागली नसेल रात्रभर
तिला जेवण गेलं नसेल अनेक दिवस
तिने बळेच ढकललं असेल काहीबाही पोटात
तू नाव कमावावंस किंवा पैसा मिळवावास
असं काहीच अपेक्षित नव्हतं तिला कधीही, तिला फक्त
पाह्यचा होता तुझा आनंदी चेहरा, तिला अजिबातच नको होतं
ट्रेनखाली चिरडलेला तुझा देह बघणं
आई डबा देत बोलली होती
काळजी घे.

3.


या झाडांच्या सावलीत अंग टाकावंस वाटतं
इथेच सोडून द्यावेसे वाटतात या रथाचे जखमी घोडे
बाहेर कुणीतरी सांडून ठेवलंय
उन्हाचं तेजाब
जाळून टाकलीए गवताची काडी न काडी
उसवून उचकून ठेवलीए
नांगरलेली जमीन
या झाडांच्या सावलीत अंग टाकावंस वाटतं
पानांपानांवरील रंध्रारंध्रातून विरून जावंस वाटतं
असण्यानसण्यापलीकडच्या प्रदेशात
जिथे शिजवावं लागत नाही रटरट रक्तमांस
किंवा मागावं लागत नाही घोटभर पाणी गावोगाव
जिथे होत नाही
आपली उभी हयात पंथानुगामी
या झाडांच्या सावलीत अंग टाकावंस वाटतं
संपवून टाकावीशी वाटते
ही अंतहीन परिक्रमा...

अनंत ढवळे

मराठी गझलेच्या नावाखाली..

मराठी गझलेच्या नावाखाली आजवर अनेक चळवळी सुरू झाल्या आणि संपल्याही. या चळवळींमधून फारसं चांगल असं काही बाहेर पडलं नाही तरी मराठी गझलेचा प्रवाह मात्र वाहता राहिला. मला वाटतं एवढ श्रेय या चळवळींना दिलंच पाहिजे. मी औरंगाबदेत असताना मराठवाडा गझल प्रतिष्ठान नावाची एक हौशी संस्था मी आणि माझे काही कवी मित्र चालवत असू. ही चळवळ अर्थातच बिनपैशांची चळवळ होती. औरंगाबाद आणि आसपासच्या परिसरातील मराठी- उर्दू कवींना एकत्र आणण्याचे काम या चळवळीने चोख पार पडले. पुढे मुंबईच्या एका संस्थेने औरंगाबादेत एक गझल संमेलन घेतलं. मगप्र चा या संमेलनासाठी आर्थिक नसला तरी नैतिक आणि सांस्कृतिक आधार होताच. मी या सर्व कार्यक्रमांमधून हिरिरिने सहभागी होत होतो.. नंतर कधीतरी असं जाणवलं की या चळवळींमधून फार काही साधणार नाहीए..शिवाय रा.ग. जाधवांचा'चळवळींचे साहित्य ' हा लेख वाचनात आला...साहित्यविषयक गंभीर भूमिका बाळगणार्‍यांनी हा लेख अवश्य वाचावा..

जीभेवरी माझ्या | उधारीचा शब्द...

यक्षगान..

अनंत ढवळे

कितीदा म्हणालो | विसरेन सारे
करेन ही दारे | सारी बंद

एकदा तुलाही | दुरून पाहेन
आणि म्हणेन | पुन्हा तेच

कुणी दिले तुला | पावसाचे डोळे
आणि हे हिवाळे | सोबतीला

कुणी उधळिला | दारी पारिजात
कुणाचे हे हात | मोसमांचे

मिटू देत सार्‍या | क्षणांच्या रांगोळ्या
आपल्या ओंजळा | सुटू देत

आपल्या सभोती | दिशांचा गराडा
आणि एक तडा | संभ्रमाचा

कशासाठी चाले | तुझी घालमेल
उगाच पडेल | पुन्हा पेच

हातांवरी माझ्या | वाळलेले रक्त
की जसे आसक्त | हाडमांस

एवढी तहान | पुढे मरूस्थळ
छातीत घायाळ | एक पक्षी

किती गोड हासे | लहानसे मूल
कुणाशी बांधील | सुख बाबा

तुझी माझी कथा | एवढीच फक्त
जराशी आरक्त | जशी संध्या

उतरून आले | पुढ्यात आभाळ
जीवाचा सांभाळ | करीजो बा

दारावरी उभे | आकाशाचे दूत
कुणास माहीत | कशासाठी

आपापल्या अटी | आपापली खंत
जराशी उसंत | नाही कोणा

जरासे वाईट | वाटेल मनाला
आणिक कुणाला | काय खेद

नेहमीच व्हावा | असा कडेलोट
फुटावेत कोट | संयमाचे

दिनरात सरो | सरो हे चरित्र
आपले विचित्र | जन्म याग

म्हणालो असेन | असेही तसेही
आणिक प्रवाही | गेलो गेलो

वाहून गेलेले | पावसाचे पाणी
दाटलीत गाणी | बोटांवर

रात्रिच्या गर्भात | आपला प्रवास
ऐकू येतो श्वास | मनोमन

अनोळखी दु:ख | ओळखीचा पोत
गवताची पात | हिरवाळी

उगाच वाटते | जाहला उशीर
पावसाचा जोर | वाढलेला

किती धूळ झाली | किती हा धुराळा
पाचोळा पाचोळा | हे चरित्र

आकाशी उडाले | उजेडाचे पक्षी
किरणांची नक्षी फडफडे

निखार्‍यांची दरी | क्षणांचा प्रवाह
शतकांचा डोह | किंवा काही

इतिहास लिहू | किंवा हे मिथक
काळाचे जातक | अनाहत

किती वेळ झाला | किती लोक आले
किती लोक गेले | या इथून

मोजून थकलो | सरेनाच गाथा
डोंगराचा माथा | सापडेना

कितीदा थांबलो | नदीतटावर
आणिक प्रहर | मोजलेले

रेघोट्या ओढल्या | किती रात्रंदिन
तरी रितेपण | राहिलेच

कितीदा थांबलो | तुझ्या सावलीला
तरी निववेना | अगा दाह

आपलाच देह | आपलेच मन
तरी राहिलो गा | उपराच

संपोनिया गेलो | मागेच कुठे मी
सरता सरेना | हा प्रवास

भेटण्याची ओढ | बोलण्याचे लाड
बंधनांची चाड | उडो गेली

असे स्मित यावे | उंच नभातून
पडावे तुटून | सारे पाश

जीभेवरी माझ्या | उधारीचा शब्द
कुणाचे प्रारब्ध | कुणापाशी

आपुलिया पंथे | चाललो अनंत
आम्हा नाही खंत कशाचीही...

अनंत ढवळे

जीभेवरी माझ्या | उधारीचा शब्द

यक्षगान..

अनंत ढवळे

कितीदा म्हणालो | विसरेन सारे
करेन ही दारे | सारी बंद

एकदा तुलाही | दुरून पाहेन
आणि म्हणेन | पुन्हा तेच

कुणी दिले तुला | पावसाचे डोळे
आणि हे हिवाळे | सोबतीला

कुणी उधळिला | दारी पारिजात
कुणाचे हे हात | मोसमांचे

मिटू देत सार्‍या | क्षणांच्या रांगोळ्या
आपल्या ओंजळा | सुटू देत

आपल्या सभोती | दिशांचा गराडा
आणि एक तडा | संभ्रमाचा

कशासाठी चाले | तुझी घालमेल
उगाच पडेल | पुन्हा पेच

हातांवरी माझ्या | वाळलेले रक्त
की जसे आसक्त | हाडमांस

एवढी तहान | पुढे मरूस्थळ
छातीत घायाळ | एक पक्षी

किती गोड हासे | लहानसे मूल
कुणाशी बांधील | सुख बाबा

तुझी माझी कथा | एवढीच फक्त
जराशी आरक्त | जशी संध्या

उतरून आले | पुढ्यात आभाळ
जीवाचा सांभाळ | करीजो बा

दारावरी उभे | आकाशाचे दूत
कुणास माहीत | कशासाठी

आपापल्या अटी | आपापली खंत
जराशी उसंत | नाही कोणा

जरासे वाईट | वाटेल मनाला
आणिक कुणाला | काय खेद

नेहमीच व्हावा | असा कडेलोट
फुटावेत कोट | संयमाचे

दिनरात सरो | सरो हे चरित्र
आपले विचित्र | जन्म याग

म्हणालो असेन | असेही तसेही
आणिक प्रवाही | गेलो गेलो

वाहून गेलेले | पावसाचे पाणी
दाटलीत गाणी | बोटांवर

रात्रिच्या गर्भात | आपला प्रवास
ऐकू येतो श्वास | मनोमन

अनोळखी दु:ख | ओळखीचा पोत
गवताची पात | हिरवाळी

उगाच वाटते | जाहला उशीर
पावसाचा जोर | वाढलेला

किती धूळ झाली | किती हा धुराळा
पाचोळा पाचोळा | हे चरित्र

आकाशी उडाले | उजेडाचे पक्षी
किरणांची नक्षी फडफडे

निखार्‍यांची दरी | क्षणांचा प्रवाह
शतकांचा डोह | किंवा काही

इतिहास लिहू | किंवा हे मिथक
काळाचे जातक | अनाहत

किती वेळ झाला | किती लोक आले
किती लोक गेले | या इथून

मोजून थकलो | सरेनाच गाथा
डोंगराचा माथा | सापडेना

कितीदा थांबलो | नदीतटावर
आणिक प्रहर | मोजलेले

रेघोट्या ओढल्या | किती रात्रंदिन
तरी रितेपण | राहिलेच

कितीदा थांबलो | तुझ्या सावलीला
तरी निववेना | अगा दाह

आपलाच देह | आपलेच मन
तरी राहिलो गा | उपराच

संपोनिया गेलो | मागेच कुठे मी
सरता सरेना | हा प्रवास

भेटण्याची ओढ | बोलण्याचे लाड
बंधनांची चाड | उडो गेली

असे स्मित यावे | उंच नभातून
पडावे तुटून | सारे पाश

जीभेवरी माझ्या | उधारीचा शब्द
कुणाचे प्रारब्ध | कुणापाशी

आपुलिया पंथे | चाललो अनंत
आम्हा नाही खंत कशाचीही...

अनंत ढवळे

पिवळसर तावदानांवर वयाच्या

निवारा जन्मभर देऊन गेली
चुकुन रस्त्यात झाडे गवसलेली

कुठे नेतील या वाटा मनाला
तुझ्या डोळ्यात शून्ये उमटलेली

पिवळसर तावदानांवर वयाच्या
थिजुन बसलीत वर्षे ...निसटलेली

कुणाचे स्वप्न प्रत्यक्षात आले
पहाडांवर उन्हे बघ उतरलेली

तुझी सय ठेवतिल ताजी तवानी
तुझ्या पश्चात राने बहरलेली...

अनंत ढवळे..

8.


एक प्रार्थना ओठांमधुनी निघत राहिली
काल रात्रभर तुझी वेदना जळत राहिली

कळूनही त्या सरोवराचे गूढ न कळले
प्रतिबिंबांची वलये नुसती हलत राहिली

जुन्या ऋतूंची साद घेउनी पाउस आला
गेली वर्षे नभातुनी मग गळत राहिली

कुणा न दिसली मूक अरण्यातली पानगळ
त्या दु:खाची गाज दूरवर घुमत राहिली

फुटत राहिल्या आयुष्याच्या बिलोर काचा
दिवस मास वर्षांची शकले पडत राहिली.........

किंचित

मी इतिहासाचा एखादा सांधा बहुधा
माझ्यावरती गतकाळाचा ताबा बहुधा

तुझियासाठी किंचित रडलो आणि वाटले
या ही कर्तव्यातुन झाली सुटका बहुधा

उगाच क्षणभर सळसळली हिरमुसली झाडे
धुळारल्या पानांवर पडला तारा बहुधा

ही नात्यांची गजबज, हा पाला पाचोळा
मरण असावे निर्जनतेचा वारा बहुधा

दुनियेचा व्यापार पहावा, स्वस्थ बसावे
माझ्यासाठी एकच रस्ता उरला बहुधा

अनंत ढवळे

सुकून

धूल मिट्टी की मानिंद
हमारे दिन ओ रात
यहां से वहां गुजरते रहते हैं
भटकती हुई हवा,
उतनी ही बेमकसद
जितने बेउन्वां हम

हमारे अतराफ कांच की दीवारोंका
एक समुचा शह्र

इस चकाचौंध में
खो चुके हैं
अपने होने के तमाम बाइस

इन दिनों
कोई छोटासा पौधा भी
किसी पुराने हमनफस की मानिंद
सुकून दे जाता है...

अनंत

सोचता हूं

सोचता हूं किधर चली है हयात
पारा पारा बिखर चली है हयात

गर्म सांसें हैं सुर्खहहैं आंखें
जाने किस आग पर चली हयात

मैंने चाही थी गुफ्तगू लेकीन
बात अपनी ही कर चली है हयात

अनंत ढवळे ( आजकल उर्दू - डीसेंबर २००९ )

चळवळींची भ्रामकता :

मराठी गझलेच्या नावाखाली आजवर अनेक चळवळी सुरू झाल्या आणि संपल्याही. या चळवळींमधून फारसं चांगल असं काही बाहेर पडलं नाही तरी मराठी गझलेचा प्रवाह मात्र वाहता राहिला. मला वाटतं एवढ श्रेय या चळवळींना दिलंच पाहिजे. मी औरंगाबदेत असताना मराठवाडा गझल प्रतिष्ठान नावाची एक हौशी संस्था मी आणि माझे काही कवी मित्र चालवत असू. ही चळवळ अर्थातच बिनपैशांची चळवळ होती. औरंगाबाद आणि आसपासच्या परिसरातील मराठी- उर्दू कवींना एकत्र आणण्याचे काम या चळवळीने चोख पार पडले. पुढे मुंबईच्या एका संस्थेने औरंगाबादेत एक गझल संमेलन घेतलं. मगप्र चा या संमेलनासाठी आर्थिक नसला तरी नैतिक आणि सांस्कृतिक आधार होताच. मी या सर्व कार्यक्रमांमधून हिरिरिने सहभागी होत होतो.. नंतर कधीतरी असं जाणवलं की या चळवळींमधून फार काही साधणार नाहीए..शिवाय रा.ग. जाधवांचा'चळवळींचे साहित्य ' हा लेख वाचनात आला...साहित्यविषयक गंभीर भूमिका बाळगणार्‍यांनी हा लेख अवश्य वाचावा..

मी

मी इतिहासाचा एखादा सांधा बहुधा
माझ्यावरती गतकाळाचा ताबा बहुधा

तुझियासाठी किंचित रडलो आणि वाटले
या ही कर्तव्यातुन झाली सुटका बहुधा

उगाच क्षणभर सळसळली हिरमुसली झाडे
धुळारल्या पानांवर पडला तारा बहुधा

ही नात्यांची गजबज, हा पाला पाचोळा
मरण असावे निर्जनतेचा वारा बहुधा

दुनियेचा व्यापार पहावा, स्वस्थ बसावे
माझ्यासाठी एकच रस्ता उरला बहुधा

अनंत ढवळे

उगाच क्षणभर सळसळली हिरमुसली झाडे
धुळारल्या पानांवर पडला तारा बहुधा

ही नात्यांची गजबज, हा पाला पाचोळा
मरण असावे निर्जनतेचा वारा बहुधा

मी इतिहासाचा एखादा सांधा बहुधा....

मी इतिहासाचा एखादा सांधा बहुधा
माझ्यावरती गतकाळाचा ताबा बहुधा

तुझियासाठी किंचित रडलो आणि वाटले
या ही कर्तव्यातुन झाली सुटका बहुधा

दुनियेचा व्यापार पहावा, स्वस्थ बसावे
माझ्यासाठी एकच रस्ता उरला बहुधा

अनंत ढवळे

मदत

एक नवा शेर.

तशी फारशी मदत कुणाची झाली नाही
फार कुणाच्या कामा आलो असेहि नाही.....

अनंत ढवळे

आहिस्ता आहिस्ता

आहिस्ता आहिस्ता ही गझल अनेकांनी ऐकली असेल...आमिर मीनाई ने ही जमीन वली कडून घेतली आहे...

सजन तुम मुख सिती उलटो निकाब आहिस्ता आहिस्ता
के ज्यूं गुल से निकसती है गुलाब आहिस्ता आहिस्ता...
वली दकनी

( निकसती =निकलती / उमलणे या अर्थाने )

anantdhavale@gamil.com
098230 89674

आहिस्ता आहिस्ता

आहिस्ता आहिस्ता ही गझल अनेकांनी ऐकली असेल...आमिर मीनाई ने ही जमीन वली कडून घेतली आहे...

सजन तुम मुख सिती उलटो निकाब आहिस्ता आहिस्ता
के ज्यूं गुल से निकसती है गुलाब आहिस्ता आहिस्ता...
वली दकनी

( निकसती =निकलती / उमलणे या अर्थाने )

Gazal

आपली भरते तरी झोळी कुठे
तेवढे आभाळ ही दानी कुठे

एवढ्या वाटांवरुनी चाललो
लागली पायांस पण माती कुठे

पाहतो दु:खास दु:खासारखे
आमची सम्यक तशी दिठ्ठी कुठे

अनंत ढवळे..

यक्षगान..

अनंत ढवळे

कितीदा म्हणालो | विसरेन सारे
करेन ही दारे | सारी बंद

एकदा तुलाही | दुरून पाहेन
आणि म्हणेन | पुन्हा तेच

कुणी दिले तुला | पावसाचे डोळे
आणि हे हिवाळे | सोबतीला

कुणी उधळिला | दारी पारिजात
कुणाचे हे हात | मोसमांचे

मिटू देत सार्‍या | क्षणांच्या रांगोळ्या
आपल्या ओंजळा | सुटू देत

आपल्या सभोती | दिशांचा गराडा
आणि एक तडा | संभ्रमाचा

कशासाठी चाले | तुझी घालमेल
उगाच पडेल | पुन्हा पेच

हातांवरी माझ्या | वाळलेले रक्त
की जसे आसक्त | हाडमांस

एवढी तहान | पुढे मरूस्थळ
छातीत घायाळ | एक पक्षी

किती गोड हासे | लहानसे मूल
कुणाशी बांधील | सुख बाबा

तुझी माझी कथा | एवढीच फक्त
जराशी आरक्त | जशी संध्या

उतरून आले | पुढ्यात आभाळ
जीवाचा सांभाळ | करीजो बा

दारावरी उभे | आकाशाचे दूत
कुणास माहीत | कशासाठी

आपापल्या अटी | आपापली खंत
जराशी उसंत | नाही कोणा

जरासे वाईट | वाटेल मनाला
आणिक कुणाला | काय खेद

नेहमीच व्हावा | असा कडेलोट
फुटावेत कोट | संयमाचे

दिनरात सरो | सरो हे चरित्र
आपले विचित्र | जन्म याग

म्हणालो असेन | असेही तसेही
आणिक प्रवाही | गेलो गेलो

वाहून गेलेले | पावसाचे पाणी
दाटलीत गाणी | बोटांवर

रात्रिच्या गर्भात | आपला प्रवास
ऐकू येतो श्वास | मनोमन

अनोळखी दु:ख | ओळखीचा पोत
गवताची पात | हिरवाळी

उगाच वाटते | जाहला उशीर
पावसाचा जोर | वाढलेला

किती धूळ झाली | किती हा धुराळा
पाचोळा पाचोळा | हे चरित्र

आकाशी उडाले | उजेडाचे पक्षी
किरणांची नक्षी फडफडे

निखार्‍यांची दरी | क्षणांचा प्रवाह
शतकांचा डोह | किंवा काही

इतिहास लिहू | किंवा हे मिथक
काळाचे जातक | अनाहत

किती वेळ झाला | किती लोक आले
किती लोक गेले | या इथून

मोजून थकलो | सरेनाच गाथा
डोंगराचा माथा | सापडेना

कितीदा थांबलो | नदीतटावर
आणिक प्रहर | मोजलेले

रेघोट्या ओढल्या | किती रात्रंदिन
तरी रितेपण | राहिलेच

कितीदा थांबलो | तुझ्या सावलीला
तरी निववेना | अगा दाह

आपलाच देह | आपलेच मन
तरी राहिलो गा | उपराच

संपोनिया गेलो | मागेच कुठे मी
सरता सरेना | हा प्रवास

भेटण्याची ओढ | बोलण्याचे लाड
बंधनांची चाड | उडो गेली

असे स्मित यावे | उंच नभातून
पडावे तुटून | सारे पाश

जीभेवरी माझ्या | उधारीचा शब्द
कुणाचे प्रारब्ध | कुणापाशी

आपुलिया पंथे | चाललो अनंत
आम्हा नाही खंत कशाचीही...

अनंत ढवळे

शेर पहा :

इस रात अंधारी में मत भूल पडू तुस्सूं
तू पांव के झांजे की झनकार सुनाती जा ...!

( सिम्प्लिफाईड : इस रात अंधेरी में, मत भूल पडूं रस्ता
तू पांव के पायल की , झनकार सुनाती जा )

वली दकनी'चा शेर आहे. हे लिखाण गझलेच्या अगदी प्रारंभिक काळातले आहे. या वेळी उर्दू गझल्च नव्हे तर उर्दू भाषा देखील आपल्या बाल्यावस्थेत होती. तुस्सूं ( तुम्हे - तुला, झांजा - पायल ) इ शब्द दखनी वळणाचे आहेत.

गझलेबद्दल बरेचदा उलट सुलट चर्चा सुरू असते. गझल म्हणजे वॄत्त नसून वॄत्ती आहे, गझल म्हणजे हॄदयाचा हुंकार आहे यासारखी पोरकट विधानेही सर्रास ऐकू येतात. फारसी, उर्दू आणि आता मराठी आणि गुजराती सारख्या सम्मॄध्द भाषांमधून प्राचुर्याने लिहील्या गेलेल्या, किमान सहा शतकांचा इतिहास असलेल्या एका साहित्य विधेची अशी मर्यादित आणि संकुचित व्याख्या करण्याचा प्रयत्न करणे वैचारिक अपरिपक्वतेचे लक्षण आहे. असाच काहीसा प्रकार यमक आणि व्याकरणाच्या बाबतही आहे. स्वर यमक चालणार नाही, गझलेत किमान पाच शेर असलेच पाहिजेत, शेवटच्या द्वैपदीत कवीचे नाव असलेच पाहिजे, शेरांमध्ये झटका असला पाहिजे ,गझलेत समाजाला शिवीगाळ केलीच पाहिजे ई गैरसमज " नियम " म्हणून रूढ करण्याचा प्रयत्न वर्षानुवर्षे केला गेला. हा प्रकार पाहून मराठीतले चांगले कवी गझलपासून दूर न राहते तर नवलच! शिवाय वैचारिकतेशी आमच्या गझल'कार' ( हा ही आमच्या मंडळींचा आवडता शब्द ) मित्रांचे हाडवैर असल्याने वर्षानुवर्षे उथळ, अपरिपक्व आणि भडक गझला पाडल्या गेल्या. साहित्येतर क्षेत्रातील मंडळींनी चालविलेल्या तथाकथित चळवळीमधून हे गैरसमज आणखीनच फोफावत गेले.

गझलेमध्ये आणि कवितेमध्ये फरक काय आहे असा एक मुद्दा नेहमी उपस्थित केला जातो. कवितेमध्ये एकच विचार खुलवत नेला जातो, तर गझलेमध्ये अनेकविध विचार असू शकतात्.असलेच पाहिजेत असे नाही. मागे एका लोकप्रिय उर्दू कवीच्या ' आई ' या एकाच विषयावर लिहिलेल्या गझलेवर, ती गझल नसून गझल सदृष कविता आहे असा आरोप झाला होता. वास्तविक हा एक अयोग्य आक्षेप आहे. गझलेच्या शेरांमधून अनेकदा विविध विचारांचे वर्णन होत असले, तरी प्रत्येक काळात एकाच विचाराला अनुसरून लिहिलेल्या, एकाच मनोभौमिक अवस्थेचे चित्रण करणार्‍या गझला बाहुल्याने लिहिल्या गेल्या आहेत. एक अगदी जुने उदाहरण पाहुयात. सिराज औरंगाबादी या सोळाव्या शतकातल्या कवीची एक अप्रतिम गझल आहे :

खबरे तहैय्युरे इश्क सुन ना जुनू रहा ना परी रही
ना तो मैं रहा न तो तु रहा जो रही सो बेखबरी रही

या संपुर्ण गझलेवर प्रेमाची गडद छाया दाटून राहिलेली आहे. पहिल्या कडव्या मध्ये प्रेमातील आश्चर्य, कुतूहल , तर नंतरच्या शेरांमध्ये प्रेमाच्या इतर गोष्टी कवीने सांगितलेल्या आहेत. मग ही गझल नसून एक प्रेमकविताच आहे असे म्हणता येणार नाही का ?

नाही. या प्रश्नाचे उत्तर गझलेच्या संहितेमध्ये, गझलेच्या बारिक सारिक धाग्यादोर्‍यांमध्ये दडलेले आहे. गझलियत किंवा "गझलपणा" ची व्याख्या शेर सांगण्याच्या ( वाचण्याच्या नव्हे ) संहतीमध्ये निहित असते. गझलेचा एक शेर एक स्वतंत्र 'एकक' अथवा "संकुल" म्हणुन सहज श्वास घेऊ शकतो. गझल ही अनेक व्यामिश्र आणि जटिल संवेदनाची शृंखला असते. ही संपॄ़क्तता कवितेच्या कडव्यांमध्ये असेलच असे नाही. कवितेचा पट भौतिकदॄष्ट्या गझलेपेक्षा काहिसा पॄथुल आणि दीर्घ असल्याने ओळींगणिक एखादी संवेदना खुलत जाते. बालकवींचा औदुंबर पुर्ण समजून घ्यायचा असेल तर ही संपुर्ण कविता वाचावीच लागते. गझलेचे असे नाही. ओवी आणि हायकू हे दोन कवितेचे प्रकार या दृष्टीतून गझलेच्या अत्यंत जवळ जाणारे आहेत.
अनेक विचारांचे घनीकरण शक्य होते. अनेकांचे होत नाही. त्यामुळेच एखाद्या संवेदनेची कविता होते, एखादीची गझल.
इथे कविता श्रेष्ठ की गझल हा मुद्दा उपस्थित होत नाही. खरेतर हा एक अत्यंत अविवेकी विचार आहे. ( Contd. )


---


अनेक  वर्षांनं तर ही पोस्ट एडीट करतो आहे. तगझ्झुल म्हणजे काय आणि इतर अनेक गोष्टींचा सविस्तर विचार  माझ्या '  गझल काही नोंदी ह्या लेखातून केला आहे. हा लेख समकालीन गझल ह्या अनियतकालिकात उपलब्ध आहे :

http://home.iitk.ac.in/~chavan/samakalin%20gazal_first%20issue%20-%20main_final_3.pdf

मागे एक सुंदर शेर ऐकला :

सद साला दौरे चर्ख था सागर का एक दौर
निकले जो मैकदे से तो दुनिया बदल गई..

कवी - गुस्ताख रामपुरी

खरं तर कवीने इथे नेहमीचीच रूपकं वापरलीएत, म्हणजे सागर, मैकदा ई. पण शेराचा अर्थ मोठा सुंदर आहे. आमच्या प्याल्याची एक फेरी म्हणजे काळाच्या हजार प्रदक्षिणा होत्या. मद्यालयातून बाहेर आलो तेंव्हा कुठे जाणवलं की बाहेरच जग अगदीच बदलून गेलयं. एखाद्या धुंदीमध्ये, एखाद्या आयुष्य ढवळून काढणार्‍या वेडात माणूस एवढा गुंग होऊन जातो की बाहेरच्या दुनियेत काय सुरू आहे याचे त्याला भानच उरत नाही. या वेडातनं जेंव्हा तो बाहेर पडतो तेंव्हा त्याला जाणवतं की आपण खूप वेगळ्या जगात वावरत होतो.
मानवी स्वभावाचा अत्यंत बारिक पैलू पकडणारा हा शेर मला माझे ज्येष्ठ कवी मित्र अस्लम मिर्झा यांनी ऐकवला होता. मिर्झा साहेब उर्दू आणि मराठी अशा दोन्ही भाषांचे उत्तम जाणकार आहेत. औरंगाबादची उर्दू कविता आणि उर्दूत सामील झालेले मराठी शब्द हे त्यांच्या विशेष आवडीचे तसेच संशोधनाचे विषय आहेत.
त्यातल्या त्यात मराठी कविता हा मिर्झांच्या विशेष जिव्हाळ्याचा विषय. माझ्या माहितीप्रमाणे आजवर त्यानी पाचशेहून आधिक मराठी कवितांचे उर्दू अनुवाद केले असून त्यांचा संग्रह प्रकाशित होण्याच्या मार्गावर आहे.

*****


मी उसनवारी करुन जो आणला
एक दिवशी धीर तो ही संपला


वेगळे अस्तित्व आहे आपले
सांगतो प्रत्येक जण गर्दीतला


वाटते आयुष्य जे ही पाहिले
एक निव्वळ भास होता आपला


रोड हा जातो जुन्या शहराकडे
राहतो जेथे कुणी माझ्यातला


जूनच्या महिन्यातला पाऊस तू
आणि माझा जन्म वैशाखातला........


अनंत ढवळे

anantsdhavale@rediffmail.com

*********


श्वास श्वास उन्मळून यावा अशी विलगता
खूप दूरवर नेते आहे तुझी तुटकता


आसाभवती फिरत राहिलो जन्मोजन्मी
तुला समजलो ,कुठे समजली तुझी सहजता


किती दूरवर आलो आपण असे वाटते
वीतभराचा प्रवास निघतो मोजू बघता..


तुझ्याप्रमाणे जगेन मी ही ,तुझ्या सवे पण
खरेच का येईल मला हे स्वत्व बदलता ..?


विचार करतो कुठे कुठे बदलेन काय मी
पुन्हा एकदा जर आले आयुष्य निवडता.....!



अनंत ढवळे



*********



मनाची आग कोठे शांतवावी
कुठे जाऊन चादर अंथरावी


फरक ना आमच्यामध्ये जरासा
कशी मी जात त्याची ओळखावी


मनाचे मोल ना काहीच येथे
कुणाला आपली भाषा कळावी


शहर परके , न कोणी ओळखीचे
कुठे ही रात्र आता घालवावी


मिळो संवेदनेचे दान तुजला
तुला ही वाट माझी सापडावी.........




अनंत ढवळे


********


निवारा जन्मभर देऊन गेली
चुकुन रस्त्यात झाडे गवसलेली


कुठे नेतील या वाटा मनाला
तुझ्या डोळ्यात शून्ये उमटलेली


पिवळसर तावदानांवर वयाच्या
थिजुन बसलीत वर्षे ...निसटलेली


कुणाचे स्वप्न प्रत्यक्षात आले
पहाडांवर उन्हे बघ उतरलेली


तुझी सय ठेवतिल ताजी तवानी
तुझ्या पश्चात राने बहरलेली...


अनंत ढवळे


********


काठ डोळ्यांचे भिजावे सारखे
वाटते आहे रडावे सारखे


मी विचारावे तुला काहीतरी
आणि तू नाही म्हणावे सारखे


काय या गावात होते आपले ?
पाय का मागे वळावे सारखे


वाटते पाऊस यावा एवढा
रंग भिंतींचे उडावे सारखे


वाहुनी जावे उभे आकाश हे
दु:ख मेघांचे झरावे सारखे.....



अनंत ढवळे


*******


हट्ट माझा तुझा पुरे बंधो
काळ देईल उत्तरे बंधो


काळ बुजवून टाकतो वाटा
कोण कोणास विस्मरे बंधो


देव जाणे व्यथा कुणाची ही
आतल्या आत पाझरे बंधो


कोण फिरवेल हात मायेचा
ठेव बांधून लक्तरे बंधो


एक बेअंत धून दाटू दे
द्वैत जन्मातले सरे बंधो ....


अनंत ढवळे


************



मागणे संपले मागताना तुला
पोचलो मी कुठे शोधताना तुला


दु:ख आकाश भेदून गेले पुढे
आज मी पाहिले भंगताना तुला


धर्म हा कोणता ,कोणता पंथ हा
लोक किंचाळती पूजताना तुला


ही कहाणी तुझी ,कल्पना ही तुझी
लाज का वाटते वाचताना तुला ?


गोपुरे कंपली , पांगली पाखरे
विश्व भांबावले पाहताना तुला.....



अनंत ढवळे


*****