दोन शेर

ज्या त्रोटक - त्रोटक भेटीगाठी झाल्या

भलत्याच दीर्घ त्या सरल्यावरती झाल्या

लांबून राहिले कसनुसलेले धागे

नुसत्याच सुरकुत्या काळापाठी झाल्या

अनंत ढवळे

 

ज्ञानमीमांसा आणि कलेतून होणारी निर्मीती

 कवितेची अथवा कुठ्ल्याही कलेची मीमांसा करण्याचे काम सरळसोट नाही. एरवी होणारे ज्ञानार्जन आणि कलेतून होणारी निर्मीती असे दोन तौलनिक बिंदू घेवून ह्या संदर्भात विचार करता येईल का हे बघणे ह्या लेखाचा काहीसा उद्देश्य आहे. एका लेखातून हे पूर्णपणे साध्य होणारे नाही ह्याची मला जाणीव आहे. प्रश्न आणि समस्या मुळातून ओळखणे, हे  त्यांची सोडवणूक करण्याइतपत अथवा त्याहूनही अधिक  महत्वाचे असते असे इतर शाखांमधील संशोधन सांगते. बीजरूपाने काही महत्वाच्या संदर्भांची चर्चा करणे, महत्वाचे प्रश्न ओळखणे आणि त्यातून काही  उत्तरांच्या शक्यता शोधता येतील का हे बघणे असे काहीसा हा प्रयत्न आहे. 

गझलेसारख्या विचारानुगामी साहित्यविधेच्या बाबतीत हे काम अधिकच जटील बनते. इथे रचना हा एक अधिकचा घटक बनून उभा राहतो.  गझलेच्या रीती बघताना, गझलेचे भौतिक, ठाशीव घटक आणि शब्दांमागची वैचारिक साधने असा दोन्ही अंगानी विचार करावा लागतो. गझलेची  भाषिक, आकारिक साधने गझलेची 'रीती'  घडवताना दिसून येतात; तर वैचारिक साधने ह्या रीतीच्या साच्यामधून कलेचे रसायन ओतून  नवनिर्मीतीचे , सर्जनाचे  काम करत असतात.  इथे अनेक गोष्टी आहेत - राग,लोभ, आवड , उन, सावली  ह्यांसारखी  संश्लेषणात्मक ( सिंथेटिक)  वेदने  (पर्सेप्शन्स) आहेत. या वेदनांमधून निर्माण होणार्‍या भावना आहेत, त्याहूनही आधिक जटिल असे विश्लेषणात्मक ( अनालिटीकल)  विचार आहेत. एकूण इंद्रियाना जाणवणारे अनुभव आणि त्या अनुभवांचे सातत्याने होत जाणारे वैचारिक संकलन अशी ही  संमीश्रतेची जमीन आहे.  गोष्टींचा  इंद्रिय गोचर अनुभव येणे, त्या गोष्टी  समजणे, आणि त्याही पलीकडे जावून गोष्टींमागचा अन्वयार्थ जाणवणे या तीनही प्रक्रिया सात्यत्याने अथवा खंडीत स्वरुपात होत असतात असे मला वाटते.  वरकरणी 'लक्षात येणे ' ह्या  एकाच घटनेसाठी या वेगवेगळ्या शब्दांची भाषेत योजना होण्या मागचे हे एक महत्वाचे कारण असावे.           

--

अनंत ढवळे

( समकालीन गझलसाठीच्या निर्माणाधीन लेखातून) 

तरंग आणि कणाचे द्वैत ( Wave and Particle Duality )

 वास्तवाचे एकच एक वर्णन होऊ शकत नाही मग ते निव्वळ वैयक्तिक स्तरावरचे वास्तव असो किंवा संभावनांचा (शक्यतांचा) अमर्याद भूमीपट. 

भौतिकशास्त्राचे नियम असोत किंवा तत्वचिंतनातले सिध्दांत, काळ आणि अवकाश याना समजून घेण्याचे हे मानवी प्रतिभेचे विविध प्रयास आहेत. कवितेचा प्रयत्न देखील असाच काही आहे , पण त्याला मानुषी आयाम जोडले गेलेले दिसून येतात. भाषा ही अर्थातच ह्या व्यवस्थांची आधारभूत व्यवस्था (सिस्टम ऑफ सिस्टम्स) असल्याने या तीनही शाखांमधे मला अनेक ठिकाणी साधर्म्य आणि समानता दिसून येते. अर्थातच रीतीच्या पातळीवर विद्याशाखांमध्ये जे हजारो भेद दिसून येतात ते इथेही आहेतच. महायान बौध्दांचे निर्भर अस्तित्व,  द्वैतवाद्यांचे द्वैत, आरिस्टॉटल आणि  डिमोक्रेटस ह्यांची प्रकाश आणि कणांविषयीची मते आधुनिक भौतिकशास्त्रातल्या डूआलिटी आणि इंटर-कनेक्टेड  स्पेस ह्या सारख्या संज्ञांशी जवळीक दाखवतात.  आईनस्टाईन ह्या द्वैतासंबंधी काय म्हणतो हे  बघणे उद्बोधक  ठरेल : 

".....असे वाटते की आपण कधी कधी एकच सिद्धान्त वापरला पाहिजे, तर कधी दुसरा एखादा.  ह्यातून एक नवी अडचण उभी राहते  - ती म्हणजे वास्तवाची दोन परस्परविरोधी चित्रे ;  आणि ह्यापैकी कुठलेही एकट्याने (निव्वळ स्वबळावर) प्रकाशाची घटना पूर्णपणे समजावून सांगू शकत नाही;  एकत्रितपणे मात्र ह्या घटनेची संगती लावता येते. " 

तरंग आणि कणाचे द्वैत ( वेव्ह अँड पार्टिकल ड्युआलिटी) हा भौतिकशास्र्त्रातला सिध्दांत ह्या संदर्भात उद्बोधक आहे.  पदार्थांमध्ये कण आणि लाट ( तरंग) ह्या दोन्हींची वैशिष्ट्ये असतात.  प्रकाश काही वेळा कणस्वरूप भासतो तर काही वेळा एखाद्या लाटेसारखा.  ह्या घटनेला वैशेषिक दर्शनातले अनध्यवसाय म्हणजे 'अनिश्चयात्मक ज्ञान' असे ही म्हणता येईल. 

--

अनंत ढवळे

(लेख अजून कच्चा आणि अपूर्ण आहे...)