गझल

रात्र, खिडकी आणि हे डोकावणे
मी, डिसेंबर आणि पारा  गोठणे

स्तब्ध रात्रीचा प्रहर, डोक्यामध्ये
हरवलेले  चेहरे आकारणे

अनंत ढवळे

गझल - काही नोंदी

गेली अनेक वर्षं मी नव्या गझलेबद्दल बोलतो आहे , नवी गझल लिहीतो आहे. हे सगळं एकत्र नोंदींच्या स्वरूपात  मांडावं म्हणून हा उपक्रम. मी वृत्तांबद्दल बोलणार नाही - वृत्तात लिहीणं अतिशय सोपं आहे. गझलेचे विषय, भाषा, व्याप्ती, शेर सांगण्याच्या तर्‍हा इ.बद्दल  संक्षेपाने लिहीण्याचा विचार आहे. सध्या उदाहरणं म्हणून माझेच शेर घेतो आहे - हे तितकसं योग्य नसलं तरीही.


१.
गझल ही  मुळात वैचारिक कविता आहे ही गोष्ट लक्षात घेतली पाहिजे. विषय कुठलाही असो - त्या विषयाचे ( जाणिवेचे म्हणा हवे तर) विविध पैलू साकल्याने उलगडून दाखवणे हे गझलेच्या शेराचे उद्दिष्ट असते. गझलेचा प्रत्येक शेर एक स्वतंत्र विचारसंकुल बनून समोर आला पाहिजे. गझलेचा स्वर संयत असतो; पाण्याचा एखादा प्रवाह संथ वाहत जावा - एकसंध गतीने , तशी गझल आपल्या विचारांसहित पुढे जात असते. जिथे जाणिवा येतात - तिथे गोंधळ असतोच. हा गोंधळ देखील एका 'एकसंधत्वात' आणि  एका प्रतलात गझलेतून उमटताना दिसून येतो.  एकीकडे विचारांचा, जाणिवांचा हा गोंधळ, आणि दुसरीकडे गझलेची संथ लय - हा समतोल  साधणं कठीण असलं, तरी  अशक्य नक्कीच नाही. हे विचारांच्या  कोलाहलातून एकजीव लय शोधून आणण्यासारखं आहे. प्रत्येक विचारामध्ये एक अंगभूत प्रक्रिया असते - ही प्रक्रिया बरेचदा कालसातत्य घेवून येते. एखादी घटना घडून गेल्यापेक्षा - ती घटना सतत घडत राहाणं, तिचा प्रत्यय सतत येत राहाणं  हा अनुभव , विचारातल्या , किंबहुना संवेदनेतल्या त्या  प्रक्रियेकडे इशारा करतो :

हे कुठले जंगल तुडवू जातो आपण
पदोपदी आशंकांचे निपजू येणे..
*
कळूनही त्या सरोवराचे गूढ न कळले
प्रतिबिंबांची वलये नुसती हलत राहिली

२.

विचारांचा कोलाहल, गुंतागुंत शब्दांतून व्यक्त करताना  अनेक प्रतिमा पुढे येत जातात. वैचारिक गझल लिहू पाहणाराला प्रतिमांचे वावडे नसावे.  सामाजिक कविता आपले 'बखान' करताना प्रतिमांऐवजी सरळ/ रोखठोक बोलणं पसंत करते. सुरुवातीच्या काळातील मराठी गझलेचा स्वर हा बरेचदा सामाजिक असल्याने , ही गझल अनेकदा प्रतिमा टाळीत पुढे जाताना दिसून येते. नव्या गझलेचे मैदान मात्र काळानुरूप अनेक विषयाना व्याप्त करत, विस्तारत जाते आहे. तेंव्हा ह्या नव्या विषयाना,  नव्या जाणिवांना व्यकत करताना विविध प्रतिमांचा वापर करणे  आवश्यकच आहे. गझल रोखठोक बोलणारी हवी असं म्हणणं अयोग्यच नव्हे, तर ह्या विधेला मर्यादेत बांधण्यासारखं देखील आहे हे लक्षात घेतलं पाहिजे. ती कधी  स्पष्ट बोलेल, तर कधी प्रतिमांच्या भाषेतून.

ही नात्यांची गजबज, हा पालापाचोळा
मरण असावे निर्जनतेचा वारा बहुधा

अनंत ढवळे
पुणे १३/१२/१४

धारणा

तू न दाता, मी न याचक राहिलो
धारणेची बाब  होती, बदलली...

अनंत ढवळे

सत्ता

मित्र, सखा, शत्रू कोणी नसतो कोणाचा
सत्ता मोठी असते बाकी काही नाही ...

अनंत ढवळे

 

गझल

थांबते जराशी ट्रेन पुन्हा धडधडते
 हे उदास खेडे वाट कुणाची बघते

तापला सभोती रानमाळ वैशाखी
 वार्‍यावर उगाच फूल तुझे लवलवते

कौलारू रंग मनावर चढतो इतका
 कोसळते बरेच, किंचित मागे उरते

हे प्रेम म्हणू की निव्वळ खेळ मनाचा
 ही नदी खळाळुन येते मग ओसरते

मी नवेपणाचे सोंग घेउनी निघतो
 पोचतो जिथे वहिवाट जुनी सापडते

अनंत ढवळे

ह्या गझलेत दोन गझल आहेत - कधीतरी वेगवेगळ्या लिहिण्याचा विचार आहे ..

इच्छा

बळ माझे अथवा काळाची इच्छा ही
जग  भवताली कोसळणे ;  उरणे माझे

अनंत  ढवळे


 

गझल

कारण काही नाही पण, मन उदास झाले आहे

हा अनाथ धुरकटला क्षण, मन उदास झाले आहे

भेटेन एकदा म्हणतो, मृत्यूच्यापार तुला मी
दरम्यान युगांताचे रण, मन उदास झाले आहे

एकेक मोजतो आहे, की कसे बळावत गेले
जन्माचे विस्कटलेपण, मन उदास झाले आहे

उर्वरिता रिक्ता त्याज्या, मिळतील तुला ही नावे
हे दुनियेचे दानीपण, मन उदास झाले आहे

हे प्रवाहगामी जीवन, ही अनुगमनांची कथने
दशकांवर काळाचे वण, मन उदास झाले आहे

अनंत ढवळे