शब्द आणि अर्थ

शब्दांची उकल कठीण आहे. शब्द आणि अर्थ ह्यांचा संबंध निकट असला तरी  शब्द हे अर्थासाठी संदर्भाचे काम करत असतात. तुलसी दासाने अर्थ आणि ध्वनी अभिन्न असून देखील भिन्न असल्याचे म्हटले आहे.  ज्ञानेश्वराने
देखील अमृतानुभवात ' इथे ' म्हणजे  ज्ञानग्रहणात शब्दाचा संबंध नसल्याचे म्हटले आहे:

किंबहुना शब्दु |  स्मरण दानी प्रसीद्धू
परि ययाही संबंधु | नाही येथे

(अमृतानुभव)

उदाहरणार्थ पडदा ह्या शब्दाने आपण ज्या वस्तूचा बोध घेतो , ती वस्तू आणि हा शब्द ह्या दोन भिन्न गोष्टी आहेत. शब्दांना अर्थ प्राप्त होत जातात, ते बदलवले जाऊ शकतात. ..  थोडक्यात अर्थापर्यंत  पोचायचे तर भौतिक शब्दाच्या / भाषेच्या चौकटीच्या पलीकडे  जाऊन  बघावे लागते. ही प्रक्रिया  जाणीवेच्या पातळीवरच होऊ शकते.  शब्दाचे काम अर्थबोध  असले तरी हा अर्थ  वृथाबोध असू शकतो हे लक्षात घेतले पाहिजे.


अनंत ढवळे